Mimarlık Kentleşmenin Neresinde?
Eski�ehir
Tarih�e ve Co�rafi �zellikler
Yazdırılabilir Sayfa

MÖ 1. bin y�lda Porsuk Nehri k�y�lar�nda Frigyal�lar taraf�ndan kurulan Eski�ehir Türkiye'nin en önemli yol kav�aklar�ndan birisidir. Eski�ehir Türkiye'nin ba�kenti Ankara'n�n bat�s�nda bir ildir ve �ç Anadolu Bölgesi'nde bulunmaktad�r. Anadolu ve Osmangazi Üniversitelerine ev sahipli�i yapar. �lde, önemli say�da K�r�m Tatarlar� kökenli nüfus mevcuttur. Selçuklu ve Osmanl� Dönemi'nde de önemli bir kav�ak noktas� olmu�tur.

2000 y�l� Genel Nüfus Say�m� sonuçlar�na göre 706 009 olan il nüfusunun 557 028’i �l ve �lçe merkezlerinde 148 981’i köylerde yerle�mi�tir. �ehir nüfus oran� %79, Köy nüfus oran� ise %21’dir. �lin y�ll�k nüfus art�� h�z� binde 9.61’dir. �ehir nüfus art�� h�z� binde 15.41, köy nüfus art�� h�z� binde –9.52 dir. Daha önceki nüfus say�mlar�nda da görüldü�ü gibi il ve ilçe merkezlerinde ya�ayan nüfus miktar�nda art�� olurken, köylerde ya�ayan nüfus miktar�nda azalma olmu�tur.

1926 y�l�nda Eski�ehir'in, Sivrihisar, Mihall�çc�k ve Seyitgazi olmak üzere üç ilçesi bulunuyordu. 1954 tarihinde Çifteler, Mahmudiye, 1957 tarihinde Sar�cakaya ilçe haline getirildi ve Eski�ehir'in ilçe adedi 6'ya ç�km�� oldu. Daha sonra, 1987 tarihinde Alpu, Beylikova, �nönü, 1990 tarihinde de Günyüzü, Han ve Mihalgazi ilçe haline getirilmi�tir. Böylece ilçe say�s� 12'ye ç�km��t�r.

Eski�ehir, tarihin her döneminde, önemli bir ticari, ekonomik ve stratejik noktada olmu�tur. Geni� ve verimli ovalar�, Anadolu'yu bat� do�u ve kuzey güney do�rultular�nda kesen do�al yollar�n Eski�ehir'de bulu�mas�, bu yollar�n askeri ve ticari önemi, bölgenin hep göç almas�n�n ve sava�lara sahne olmas�n�n temel nedenleri aras�ndad�r.

Yunus Emre, Nasrettin Hoca gibi tarihi ki�ileri yeti�tiren Eski�ehir çe�itli hastal�klara iyi gelen s�cak su kaynaklar� ve Lületa�� ile ünlüdür. Ülkemizdeki Lületa�� ç�kar�m�n�n tamam�na yak�n� bu ildedir.

Tarihçe
Bugünkü Eski�ehir ili, Eski ve Orta ça�larda Yunanca Dorylaion, Latince Dorylaeum ismi ile tan�nan bir kentti. Arap kaynaklar�nda ise �ehrin ad� Darauliya, Adruliya ve Drusilya olarak verilmi�tir. Dorylaion, antik kaynaklarda önemli yollar�n kav�ak noktas�nda kapl�calar� ile ünlü, ticaret ile zenginli�e kavu�mu� bir Frigya (Phrygia) �ehri olarak geçer ve �ehrin kurucusu olarak Eretrial� Doryleos gösterilir.

Özellikle Bizans ça��nda önem kazanan kentte imparator Justinianos'un yazl�k saray�n�n varl���ndan söz edilir. 19. yüzy�lda birçok gezgin ve bilim adam�, bölgeye yapt�klan gezilerin ve ara�t�rmalar�n sonucunda Eski�ehir'in 3km kuzeydo�usunda, Porsuk Çay�'n�n kuzeyinde yer alan bugünkü ad�yla �arhöyük ören yerinin antik Dorylaion �ehri oldu�unu saptam��lard�r. Buras� 17m yüksekli�inde, 450m çap�nda Orta Anadolu'nun orta büyüklükteki höyüklerinden biridir. Burada 1989 y�l�nda itibaren Kültür Bakanl��� ve Anadolu Üniversitesi ad�na Prof.Dr. A. Muhibbe Darga ba�kanl���nda bir ekip taraf�ndan arkeolojik kaz�lara ba�lanm��t�r. Halen devam etmekte olan kaz�larda, höyükte �imdilik Osmanl� Dönemi’nden ilk Tunç Ça��'na kadar geri giden sürekli bir yerle�menin oldu�u saptanm��t�r.

Sonralar� Eski�ehir Anadolu SelçukluDevleti ile Haçl�lar aras�nda yap�lan kanl� sava�alara sahne olmu�tur. Eski�ehir Anadolu Selçukllu Devleti'nin kurulu�undan y�k�l���na kadar bir Selçuklu �ehri olarak kald��� halde, bu sava�lar nedeniyle fazla Selçuklu eseri yap�lamam��t�r.

Bugün Türkiye'nin say�l� merkezlerinden olan Eski�ehir, Fatih'in ilk zamanlar�na kadar Ankara Beyli�ine ba�l� olarak kalm��t�r. 1451 y�l�ndan sonra Kütahya'n�n Beylerbeylik haline gelmesi üzerine Anadolu �dari Te�kilat�nda de�i�iklik olmu�; bu arada Ankara'ya ba�l� bulunan Eski�ehir, Kütahya Beylerbeyli�i'ne ba�lanm��t�r.

30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Müterekesi'nin maddelerinden biri; �tilaf Devletleri'nin Osmanl� �mparatorlu�u s�n�rlar� içindeki önemli noktalar� güvenlik gerekçesiyle i�gal edebilecekleri hükmünü ta��yordu. Bu maddeye dayanarak 13 Kas�m 1918 tarihinde herhangi bir kar�� direni�le kar��la�madan �stanbul'a ç�kan �ngiliz kuvvetleri, �stanbul Ba�dat demiryolu hatt� boyunca kendilerince önemli gördükleri yerleri i�gal etmeye ba�lad�lar, bu i�galden 1919 y�l�n�n Ocak ay� sonlar�nda Eski�ehir'de nasibini ald�. 520 mevcutlu bir �ngiliz birli�i Eski�ehir �stasyonu çevresinde karargahlar�n� kurdu. �ngilizlerin Eski�ehir istasyonu ve çevresini i�gal ettikleri dönemde Eski�ehir mutasarr�f� Hilmi Bey'di ve bu ki�i Damat Ferit Pa�a taraf�ndan kurulan ve i�galcilere sempati duyan Hürriyet ve �tilaf Hükümeti 'nin adam�yd�. ��gal Eski�ehir halk� taraf�ndan nefretle kar��land� ve gösteriler düzenlenmeye ba�lad�. Eski�ehir'de 17 May�s 1919'da Yunanl�lar�n �zmir'i i�galini k�nayan bir miting düzenlendi. 4 Eylül 1919'da gerçekle�tirilen Sivas Kongresi, bir ba�kald�r�n�n, bir direni�in örgütlü olarak ba�lamas�n�n da göstergesiydi ve bu kongreye Eski�ehir'den üç delege kat�ld�.

16 Mart 1920'de Meclis-i Mebusan da��t�ld� ve 11 Nisan'da ise resmen kapat�lmas�yla Osmanl� Devleti hükümetsiz kald�. Ankara'y� ve Ankara'daki çal��malar� güvence alt�na alman�n bir yolu �ngiliz i�gal ve denetiminde olan demiryolunu tekrar ele geçirmekti, Ali Fuat Pa�a 17 Mart 1920'de, 143. Alay'la yola ç�karak Ankara - Eski�ehir aras�ndaki demiryolunu tekrar ele geçirdi ve denetimi sa�lad�. Direnen �ngiliz asker ve subaylar� da tutukland�.

26 A�ustos 1922 de Türk Ordusu’nun ba�layan taarruzu sonucu, 2 Eylül 1922 de Eski�ehir dü�man i�galinden kurtuldu. Ancak i�galciler geri çekilirken yak�p, y�km�� kenti harabe haline getirmi�lerdi.

Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin muhabirine göre; Yunanl�lar geri çekilirken 250 ki�iyi öldürmü�, kent merkezinde 2 bin hane, 22 otel ve han, 2 bin ma�aza ve dükkan, 5 hamam, 4 fabrika, 2 cami, 3 mescit ve 10 mektep yakm��lard�. Köylerde ise 13 bin hane ve 2 bin davar a��l� ate�e vermi�lerdi. 150 bin dönüm ormanl�k alan da kül haline getirilmi�ti.

Kurtulu�tan sonra yap�lan ilk icraat, Eski�ehir'i �stanbul ve Ankara'ya ba�layan tren raylar�n�n ve köprülerinin onar�m�na ba�lanmas� oldu. Zira bu icraata öncelik verilmesinin temel nedeni, stratejik olmas�n�n yan�s�ra, sosyal ve ekonomik ya�amla da yak�ndan ilgili olmas�d�r. �ki ay içinde tren hatt� onar�larak i�letmeye aç�ld�.

Bunun yan�nda adliye örgütü, kentte e�itim ve ö�retime ba�lanmas� için e�itim kurumlar� ve yang�ndan zarar gören kentin su ve elektrik tesisat� yeniden yap�land�r�ld�.

Kentin imar� ve canland�r�lmas� sürecinde ya�anan ilginç olaylardan biri de TBMM'nin Eski�ehir'e nakledilmesi konusudur. 11 Ekim 1922 de kentin ileri gelen ki�ilerinden olu�turulan bir heyet, TBMM Ba�kan� Mustafa Kemal Pa�a ile görü�erek Meclisin daimi olarak Eski�ehir'de toplanmas�n� istediler. Ancak bu teklif uygun bulunmad�.

Mustafa Kemal Pa�a' n�n 15 Ocak 1923'te Eski�ehir'e yapt��� gezi de gerek Türkiye'nin gelece�i aç�s�ndan gerek Eski�ehir'in imar� konusunda, bir dönüm noktas� oldu Mustafa Kemal Pa�a ilgililerden acilen hayvanlar�n �slah� ve hastal�klardan korunmas�, tohumluk da��t�m�, yollar�n yap�lmas�, yeni okul binalar�n�n in�as�, mevcut ormanlar�n haritas�n�n ç�kar�lmas� gibi konulara e�ilmeleri gerekti�i direktifini verdi.

Özetle Kurtulu� Sava��n�n 5 önemli meydan muharebesinin üçü Eski�ehir'de geçmi�tir. M.Kemal Atatürk'ün önderli�indeki TBMM mazlum halklara örnek olacak galibiyetlerin ilkini I. �nönü Sava�� ile Eski�ehir topraklar�nda kazanm��t�r. Eski�ehir, Ulusal Kurtulu� Sava��n�n kilit noktalar�ndan birini olu�turdu�undan, sava�ta maddi-manevi olarak çok y�pranm��t�r. Kurtulu�tan sonra geriye yanm��, y�k�lm�� bir kent kalm��, ancak yöneticilerin ve halk�n kenti yeniden canland�rma azmi yok olmam��t�r. Cumhuriyet döneminde yap�lan yat�r�mlarla k�sa zamanda modern bir kent yarat�lmaya çal���lm��t�r.

Cumhuriyetin ilan�ndan sonra, Sancak ve mutasarr�fl�klar�n il yap�lmalar� üzerine, Eski�ehir'de 1925 y�l�nda il olmu�tur.

Ekonomik Yap�
Eski�ehir, sava�tan sonra yeniden kurulur ve sava� kal�nt�lar�n�n aras�ndan yeni bir �ehir yarat�l�r. ��gal günlerinin ard�ndan, ilk olarak ekonomi alan�nda düzenlemeler yap�l�r. 31 Aral�k 1925 tarihinde "Zahire Borsas�" ve "Eski�ehir Ticaret Borsas�" kurulur. Almanlar taraf�ndan kurulup 1894 y�l�nda çal��maya ba�layan ve nitelikli i�çi yeti�tirilmesine ön ayak olan "Lokomotif ve Vagon Tamir Atölyesi" ve buna ba�l� "Ç�rak Okulu" çal��malar�n� sürdürür. Bunlara ek olarak 1926 y�l�nda, "Uçak Bak�m Atölyesi" kurulur. Bu kurulu�lar, Eski�ehirliler'e yeni i� imkânlar� yarat�r. Cer ve tamir atölyeleri, 1924 y�l�nda T.C.D.D ��letmesi'ne devredilir. 1918 y�l�nda ise "Eski�ehir Çiftçi Bankas�" kurulmu�tur.

Cumhuriyet'in ilk y�llar�nda endüstriye, tar�ma ve do�al kaynak ara�t�rmalar�na h�z verildi. Bu y�llarda un, tu�la kiremit, kereste endüstrileriyle ilgili ara�t�rmalara da ba�land�. 1927 y�l�nda Eski�ehir'de, "Kurt Kiremit Fabrikas�" ve "Arslan Kiremit Fabrikas�" kuruldu. Bu iki fabrikan�n ba�ar�s� bu bölgede k�sa zaman içinde ba�ka fabrikalar�n da aç�lmas�n� sa�lad�.

1927'deki ilk hamleden sonra, Eski�ehir'de çanak-çömlek endüstrisi h�zla geli�ti. Bugün on iki modern kurulu� ve Eski�ehir Ticaret Odas� üyelerinin bir k�sm� kiremit, tu�la ve s�cak tu�la üretimine destek vermektedirler. Türkiye'de talep edilen çanak-çömle�in büyük bir bölümü Eski�ehir'den kar��lanmakta ve bir k�sm� da ihraç edilmektedir. Bu endüstrinin geli�imi, 1953 y�l�nda kurulan Çimento Fabrikas�'n�n banka kredi deste�i ile sürdürülmü�tür. Bunun yan�s�ra 1965 y�l�nda kurulan "Eston A.�.", prefabrik yap� sektöründe önemli hizmetler vermektedir. Anadolu'da yap�lan porselen ve seramikler, Eski�ehir'in yan�s�ra Bursa, Kütahya ve Bilecik'te de geli�en bir endüstri kolu olmu�tur.

Eski�ehir her zaman tah�l üretiminde ilk s�ray� alan illerden biridir. Ekmek yap�m�na uygun olan ak bu�day ve birac�l�kta kullan�lan arpa, bu yörede yeti�tirilir. Eski�ehir'de �eker Fabrikas�'n�n kurulmas�nda önce �eker pancar� üretimi yap�lmamas�na ra�men, 1933 y�l�ndan itibaren �eker pancar� üretiminin sulu tar�mda önemli bir yeri olmu� ve köylerin girdileri artm��t�r. Böylece 1933 y�l�nda �eker Fabrikas� ve ona ba�l� olarak Makine Fabrikas�, 1965 y�l�nda Sümerbank Basma Sanayi Müessesesi kurulmu�tur. �eker Fabrikas�na ba�l� Makine Fabrikas� 1969 y�l�nda müstakil bir kurulu� haline gelmi�tir. Bu fabrikalar Bölge Sanayiinin geli�mesi ve dolay�s�yla ekonominin canlanmas�n� sa�lam��t�r.

1940'larda Eski�ehir'de endüstriyel geli�melere teknoloji de eklenmi�tir. 29 Ekim 1961 tarihinde Cumhurba�kan� Cemal Gürsel'in, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulu� y�ldönümü kutlamalar� için Eski�ehir'e gelmesinin planlanmas� üzerine, bu tarihte ilk otomobil Cumhurba�kan� için üretildi ve sunuldu. Önce araban�n gövdesini olu�turan parçalar, sonra gövde ve di�er bölümler, buradaki atölyelerde imal edildi. Metal levhalarla gövdesine �ekil verildi. Üzerinde günlerce çal���ld� ve ortaya yepyeni bir otomobil ç�kt�. Bu otomobile "Devrim" ad� verildi. Devrim, ilk gösteriminde (29 Ekim 1961) Cumhurba�kan� Cemal Gürsel taraf�ndan kullan�ld�. Bu ilk ad�mdan birkaç y�l sonra, "Anadol" ad� verilen otomobilin üretimine ba�land� ve üretim 1975 y�l�na kadar devam etti.

Böylece Eski�ehir Türkiye'nin say�l� illerinden biri haline gelmi�tir. Sanayinin daha ekonomik ve rahat çal��abilmesi için Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Sitesi gibi sanayi alanlar� olu�turulmu�tur.

Türkiye’nin tek Uçak Motor Fabrikas� (TUSA�) ile Dizel Lokomotif motoru üreten tek fabrikas� (TÜLOMSA�) bu ildedir. Yine ülkemizin en yüksek kapasiteli Buzdolab� (ARÇEL�K) ve Kompresör Fabrikas� da burada bulunmaktad�r. Ayr�ca Bisküvi Üretimi ve Soba üretiminde de Eski�ehir ülke genelinde a��rl�kl� bir paya sahiptir.

Kentsel Yap�
1940 y�l�nda Eski�ehir, Türkiye'nin alt�nc� büyük ilidir. Artan nüfusla birlikte, konut yap�m�nda büyük bir art�� görülmektedir. Kent merkezi sürekli olarak kuzeye do�ru geni�lemektedir. Do�uda �eker Mahallesi ve Yeni Mahalle, bu dönemde kurulmu�tur. Odunpazar� ve Yukar� Mahalle, art�k bir merkez olmaktan ç�km��t�r. A�a�� Mahalle'de, Hamam Caddesi'nin iki yan�nda, Porsuk boyunca uzanan kavak ve sö�üt a�açlar�n�n arka k�sm�nda Bahçelievler bulunmaktad�r. Bu dönemde Köprüba�� Caddesi seçkin bir yer olmu�, yeni i� yerleri aç�lm��t�r. Kentin e�lence ve gezinti yerleri, Yalaman Adas� ve Suboyu'dur.

Kaynaklar
T.C. Eski�ehir Valili�i : www.eskisehir.gov.tr
Eski�ehir Büyük�ehir Belediyesi : www.eskisehir-bld.gov.tr
T.C. Kültür ve Turizm Bakanl��� : www.kulturturizm.gov.tr

 

Proje Sponsoru Proje Organizasyonu Copyright© 2006 - Arkitera Mimarlık Merkezi