Diyarbak�r ili, Güneydo�u Anadolu Bölgesi'nin orta k�sm�nda, Elcezire'nin (Mezopotamya) kuzeyinde yer almaktad�r ve bölgenin tüm özelliklerini ta��r. Do�uda Siirt ve Mu� bat�da �anl�urfa, Ad�yaman, Malatya kuzeyde Elaz�� ve Bingöl güneyde ise Mardin illeri bulunmaktad�r. �le ba�l� 13 ilçe merkezi bulunmaktad�r. Bunlar; Bismil, Çermik, Ç�nar, Çüngü�, Dicle, E�il, Ergani, Hani, Hazro, Kocaköy, Kulp, Lice ve Silvan’d�r. Yüzölçümü 15.355 km² ve nüfusu, 2000 y�l� say�m�na göre 1.364.209 ki�idir.

Diyarbak�r, yeryüzü �ekilleri aç�s�ndan genelde da�larla çevrili, ortas� hafif çukurla�m�� görünümündedir. �l, Güneydo�u Toroslar�n kollar�yla çevrilidir. �lin en yüksek da�� Mu� s�n�r� yak�n�ndaki Anduk Da��d�r (2830m).

Diyarbak�r ilinde sert ve kurak bir yayla iklimi hakimdir.Is�n�n 40-50 dereceye vard��� yaz günlerinin bunalt�c� s�cakl���ndan kurtulmak amac�yla geli�en düz daml� evleri ile tipik yöre mimarisinin günümüzde de ya�at�ld��� Diyarbak�r kent merkezi 7 bin 500 y�ll�k bir geçmi�e sahiptir.

Tarihçe
Diyarbak�r ve çevresi tarih öncesi dönemlerden itibaren her devirde önemini korumu�, Anadolu ile Mezopotamya, Avrupa ile Asya aras�nda do�al bir geçi� yolu, bir köprü görevi yapm�� bu nedenle de çe�itli uygarl�klar�n tarihi ve kültürel miras�n� günümüze kadar ta��m��t�r. Kent tarih boyunca Amida, Amid, Kara-Amid, Diyar-Bekr, Diyarbekir, Diyarbak�r adlar�n� alm��t�r.

Yontmata� ve Mezolitik devirlerde, Diyarbak�r ve çevresindeki ma�aralarda ya�anm�� oldu�u, yap�lan arkeolojik ara�t�rmalar ile anla��lm��t�r.

Anadolu'nun en eski köy yerle�melerinden biri olan tar�mc� köy topluluklar�n�n en güzel örne�ini veren Ergani yak�nlar�ndaki Çayönü Tepesi MÖ 7.500-5.000 y�llar� aras�nda aral�ks�z olarak daha sonra da aral�klarla iskan edilmi�tir. Çayönü, insanlar�n göçebelikten yerle�ik köy ya�ant�s�na, avc�l�k ve toplay�c�l�ktan besin üretimine geçtikleri "Neolitik Devrim" olarak da bilinen teknolojik ya�am biçimi, beslenme ekonomisi ve insan-do�al çevre ili�kilerinin tümü ile de�i�ti�i kültür tarihi ile ilgili bulu�larda bir çok ilki de içeren canl� ve ilginç bir yerle�medir.

Diyarbak�r'�n kent merkezinin tarihine bakt���m�zda ise; MÖ 3000’de kente Hurri-Mitaniler'in egemen olduklar�n� görüyoruz. MÖ 1260'a dek egemenliklerini sürdüren Hurri-Mitaniler'den sonra s�ras�yla Asurlular, Aramiler, Urartular, �skitler, Medler, Persler, Makedonyal�lar, Selevkoslar, Partlar, Büyük Tigran �daresi, Romal�lar, Sasaniler, Bizansl�lar, Emeviler, Abbasiler, �eyho�ullar�, Hamdaniler, Mervaniler, Selçuklular, �nalo�ullar�, Nisano�ullar�, Artuklular, Eyyübiler, Mo�ollar, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanl�lar Diyarbak�r'a egemen olmu�lard�r.

Bu uygarl�klar aras�nda Diyarbak�r'da en fazla tarihi eser yapan ve iz b�rakanlar Romal�lar, Abbasiler, Mervaniler, Selçuklular, Artuklular, H�ristiyan ve Osmanl�lar olmu�tur. Diyarbak�r sadece Roma-Bizans de�il ayn� zamanda Müslüman, Pers, Arap ve Türk devletlerinin zengin tarihi ve kültürel de�erlerini ta��yan ortak bir kültür miras� olarak günümüze kadar gelmi�tir. Özellikler surlarda birçok medeniyetlerin izlerini kitabe, süsleme, figür, kap� veya görkemli burç �eklinde en canl� �ekilde görebilmekteyiz.

Nüfus ve Göç
Diyarbak�r kent merkezindeki konut alanlar�n�n yüzölçümü 598 hektar olup, bu alan içinde 66.500 civar�nda konut bulunmaktad�r. Konutlar�n yakla��k 16.000’i, % 24’ü Suriçi Bölgesi’ndeki toplam 15 mahallede, geri kalan % 76’s� ise Kale-Kent d���nda 1930’lardan sonra olu�an 15 mahallede bulunmaktad�r (Can, 1991). Diyarbak�r’da, kilometrekareye dü�en ki�i say�s� 1927 y�l�nda yakla��k 13 ki�i iken, 2000 y�l�nda 90 ki�iye yükselmi�tir. Diyarbak�r kent merkezinde ise yüz metrekareye yakla��k 15 ki�i dü�mektedir.

Bölgede 1980’li y�llar�n ikinci yar�s�nda ba�lay�p daha sonraki y�llarda yo�unla�arak artan �iddet olaylar�n�n kent merkezindeki en önemli sonuçlar�ndan biri, göç olgusuna dayal� h�zl� nüfus hareketleridir. 1950’lerden itibaren k�rsal alanlardan Diyarbak�r kent merkezine do�ru ba�layan göçle birlikte, k�rsal alanlardan �ehre do�ru bir nüfus hareketi görülürken, kent kökenli ve kültürlü elit tabaka bölge d���na göç etmeye ba�lam��t�r. Bu e�ilim, 1970’li y�llarda daha da h�zlanm��, 1980’li ve 1990’l� y�llarda farkl� bir ivme kazanm��t�r. Diyarbak�r kent merkezinin kültürel, dini-etnik dokusu bu süreçte belirgin ölçüde de�i�mi�tir. Özellikle 1990’l� y�llarda giderek yükselme e�risi çizen ikinci göç hareketi farkl� sosyal dinamiklerden kaynaklanm��, ayr�ca ani ve kitlesel bir �ekilde gerçekle�mi�tir.

Kitlesel boyutta ya�anm�� olmas� nenediyle, göç eden gruplar kent merkezindeki mevcut ko�ullar� özümseyememi�, aksine kentsel alanlar h�zla k�rsal kimli�e bürünmeye (köyselle�meye) ve gettola�maya ba�lam��; yetersiz olan kentsel altyap� ve üstyap�lar bütünüyle t�kanm��t�r.

Ekonomi
�lin ekonomisi tar�m ve hayvanc�l�k a��rl�kl� olmakla beraber küçük çapl� sanayi, turizm ve ticarete dayanmaktad�r. Buna ra�men yo�un göç almas� ve nüfus art�� h�z�n�n Türkiye ortalamas�n�n üzerinde olmas� nedeniyle i�sizlik giderek artm��t�r. ��sizlik oran� genelde %14’e, �ehir merkezinde %30’a, ilçe merkezlerinde ise %43’e ula�m��t�r.

Göç öncesinde tar�m ve hayvanc�l�kla u�ra�an, görece üretici bir konumda olan kad�nlar göç sonras�nda tamam�yla üretimden kopmu�tur. Di�er taraftan, Diyarbak�r’da, küçük ve orta ölçekli i�letmelerde, kay�t d��� ekonominin kendi kurallar� çerçevesinde, çocuk i�gücünün kullan�ld��� bilinmektedir.

Kentsel Yap�la�ma
Tarihin her döneminde büyük uygarl�klar�n, kültürel ve ekonomik hareketlerin merkezi olarak kabul edilen kent, birbirini izleyen 26 de�i�ik uygarl��a be�ik olmu�tur. MÖ 3000 y�llar�nda Hurriler’den ba�layarak Osmanl�lar’a kadar uzanan yo�un bir tarihi geçmi�i olan Diyarbak�r’da ya�ayanlar, dönemlerine ait izlerle kenti ölümsüzle�tirmi�lerdir.Bu eserlerin ba��nda, ku�bak��� bir kalkan bal���n� and�ran biçimiyle kenti ba�tanba�a ku�atan surlar gelir. Diyarbak�r surlar� uzunluk bak�m�ndan Çin Seddinden sonra dünyada ikinci, ama eskilik bak�m�ndan birinci s�rada kabul edilmektedir.

Belgeler Diyarbak�r’� bir “Dicle Ba�kenti” haline getiren ilk toplulu�un Aramilerden “Bit Zamani”lerin oldu�unu gösteriyor. Ve o dönemde kent, surlarla çevrilmi� olan bugünkü �çkale’dir. Diyarbak�r’�n D��kale’nin çevreledi�i alana geni�lemesi ise, MÖ 69 y�l�nda ba�layan Romal�lar dönemindedir. D��kale Surlar�, iki a�ama halinde, bu dönemde yap�l�r ve kent daha güvenli bir “Uç Karakol” haline getirilir. 4. yy ortalar�nda ise, Diyarbak�r Roma Mezopotamya’s�n�n ba�kenti haline gelir.

Kentsel yap�la�may� etkileyen bir ba�ka faktör ise su kaynaklar� ve su yollar�d�r. Kentin Do�u yakas�n�n su ihtiyac�n� “Kal’a Suyu”, bat� yakas�n�n ihtiyac�n� ise “Bal�kl� Suyu” kar��lar. Bu su haritas�, gerek �slamiyet öncesinde olu�an dinsel ve e�itsel mekanlar�n söz konusu su güzergahlar�nda topland���n� gösteriyor.

639’da Halife Ömer döneminde, islamiyetin geli�iyle sur içindeki Diyarbak�r yeni bir biçim kazan�r. Baz� kiliseler camiye çevrilir, yeni egemenli�e ba�l� olarak yeni yap�lar kent içinde yükselir.

Büyük Selçuklular döneminde ise büyük bir deprem ya�an�r Sur içindeki Diyarbak�r’da. Bu nedenle Melik�ah, Ulu Cami’yi neredeyse yeniden yapt�r�r. 1183’ten sonra kentin egemeni olan Artuklular döneminde ise, Diyarbak�r yeniden geli�kin ve huzurlu bir kent haline gelir. Evli Beden ve Yedi Karde� gibi sanatsal niteli�i yüksek iki burcun yap�m�, Zinciriye ve Mesudiye gibi medreseler ve �çkale giri�indeki Artuklu Kemeri ile Virantepe’deki Artuklu Saray� bu dönemin eserleridir. Ancak daha önemlisi; bu dönemde kent yeniden bilim, kültür ve ticaret merkezi haline gelir.

Diyarbak�r Suriçi yerle�iminde önemli de�i�imler sa�layan bir di�er dönem Akkoyunlular Dönemi’dir. Akkoyunlular da, vak�f gelene�ini sürdürürler. Bu dönemde Ulu Cami gibi an�tsal yap�lar onar�l�r, yeni cami ve mescitler yap�l�r. Bu an�tsal yap�lar� süsleyen çinilerin üretiminin Diyarbak�r’daki çini atölyelerinde gerçekle�tirildi�ini son dönem ara�t�rmalar�ndan anl�yoruz.

Akkoyunlu’lar�n Osmanl�’ya yenilip ba�kentlerini Tebriz’e ta��malar�ndan sonra; Diyarbak�r’�n kentsel geli�imi 16.yüzy�la kadar de�i�mez. Osmanl� toprak sistemine ba�l� olarak geli�en bölgedeki yeni yönetsel yap�, baz� grup ve ailelerin geli�mesine yol açar. Ticaret ve tar�msal art� de�eri kontrol eden bu aileler ve kent yöneticileri kendileri için büyük ve görkemli sarayla, konutlar, kö�kler yapt�r�r. Di�er yandan vak�flar ve hay�r kurumlar� arac�l��� ile kentte medrese. Mescit, hamam, çe�me ve han türünde kamusal hizmet veren yap�lar olu�tururlar. Bir k�sm� günümüze ula�an bu yap�lar Diyarbak�rl�lar�n yeni mekanlar�n� olu�turur ve yeni bir zenginlik olarak kente kat�l�r.

Diyarbak�r sokaklar�n�n ve de evlerinin �ekillenmesinde surlar önemli bir rol oynar. Kentin geni�lemesini s�n�rlad��� için sur içinde yo�unla�ma artm��, evler birbirine biti�mi�, sokaklar daralm��t�r. Bu da gölgelik alanlar�n ço�almas�n�, serinli�in artmas�n� sa�lam��t�r. Bu tür bir s�k���kl�k sokaklar�n �ekillenmesinde baz� durumlar yaratm�� ve mahremiyeti sa�lamak için evler sokaklardan yüksek duvarlarla ayr�lm��t�r. Bazen parke ta� dö�eli eski Diyarbak�r sokaklar�nda sürekli akan çe�meler, sokaklara temizlik ve canl�l�k katard�.

Diyarbak�r Evleri
En az be� bin y�ll�k geçmi�e sahip olan Diyarbak�r'�n evleri de binlerce y�ll�k bir tecrübe sonucu geli�erek �ehrin tarihi kimli�ine ve iklim �artlar�na en uygun duruma gelmi�, malzemenin de etkisiyle kendine özgü karakteristik özellikler ta��yan bir mimari do�mu�tur.

D��a kapal� olan evlere hep ayn� örnekte yap�lm�� mütevazi bir kap�dan girilir. Bu kap�yla genellikle küçük bir holden geç ilerek avluya girilir. Avlu evin harimi durumundad�r. Bu nedenle d��ar�dan avlu, avludan d��ar�s� gözükmez. Havuz ve �ad�rvanlar�yla Diyarbak�r evlerinin avlular� hayatiyet doludur. Kara renkli bazalt örgülü duvarlar� "C�s" ad� verilen beyaz renkli bezemelerle, pencere ve eyvan bo�luklar� ile hafifler ve zengin, zarif motifli pencere ve gezmek parmakl�klar� ile tamamlan�r.
Diyarbak�r ev plan�n�n �ekillenmesinde en önemli etken iklim oldu�u için evlerde yazl�k, k��l�k ve mevsimlik bölümlerle kar��la��r�z. Bütün bu bölümler evin merkezini olu�turan avlunun dört etraf�n� çevreler. Harem ve Selaml�k olmak üzere iki bölümden olu�an Diyarbak�r evlerine en güzel örnek olarak Cemil Pa�a Kona��, �skender Pa�a Kona��, Cahit S�tk� Taranc� Evi, Ziya Gökalp Evi, Esma Ocak Evini verebiliriz.

Kürt �slam mimarisinin özelliklerini ta��yan Diyarbak�r Sokaklar� ve Evleri, son 20-30 y�lda sur içindeki düzensiz yap�la�ma sonucu y�k�lmaya ve kaybolmaya ba�lam��t�r. Ancak son y�llarda artan koruma bilinci ve çabalar� ile tipik evler ya�at�labilmektedir.

Kaynaklar
T.C. Diyarbak�r Valili�i : www.diyarbakir.gov.tr
Diyarbak�r Büyük�ehir Belediyesi : www.diyarbakir-bld.gov.tr
T.C. Kültür ve Turizm Bakanl��� : www.kulturturizm.gov.tr
Vikipedi, Özgür Ansiklopedi : tr.wikipedia.org