Saliha E. Aydemir
Arkitera’n�n Trabzon Bulu�mas�ndan Süzülenler

Her kent co�rafyas�, tarihi, toplumsal yap�s� ve bunlarla yo�rulan, biçimlenen fiziksel yap�s� ile farkl� bir hikaye anlat�r bizlere. �pek Yolu’nun Karadeniz kap�s�n� olu�turmu�, krall�k ve eyalet merkezlikleri yapm�� olan Trabzon, 4000 y�ll�k tarihinde say�s�z çökü�ler ve yükseli�ler ya�am��t�r. Her dönem kentin fiziksel yap�s�nda ve kültüründe kendi izlerini b�rakm��t�r; vadilerle çevrili dar bir tepe üzerinde kurulan antik yerle�meyi çevreleyen kale, 13. yüzy�l�n Ceneviz kalesi, çe�itli yüzy�llara tarihlenen kiliseleri ve 14.yüzy�l manast�r�, 16.-19 yüzy�l�n ticaret (bedesten, hanlar, liman yap�lar�), sa�l�k ve yönetim yap�lar� (valilik, konsolosluklar), say�s�z sivil mimari yap�lar�, 20. yüzy�l ba�lar�nda Rus i�gal güçlerince aç�lan Mara� Caddesi, Cumhuriyet dönemi e�itim ve finans yap�lar� (Bruno Taut’un Trabzon Lisesi, II. Milli Mimarl�k örne�i Ziraat Bankas�).

Trabzon, 1800 ortalar�nda imparatorlukta yo�unla�an idari ve kültürel de�i�imlere yan�t veren ilk kentlerden biri olmu�tur; 1840’larda kentin ana meydanlar�ndan biri yeniden düzenlenerek kentliye daha iyi e�lence alan� yarat�lm��, 1868 y�l�nda belediye te�kilat� kurulmu�, günlük gazete ç�kar�lm��, daha �stanbul’da bile yokken opera temsilleri verilmeye ba�lanm��, bu amaçla bir salon bile yap�lm��t�r.

Geçmi�ini 1900’lerin son çeyre�ine kadar ta��yabilen Trabzon, 1960’larda Sahil Devlet Yolu’nun in�as� ile bildik kentle�me sürecine girmi�, “rant”la tan��m�� ve tarih belle�inin önemli elemanlar�n�, özellikle sivil mimari miras�n� yava� yava� yitirmi�, günümüze pek az� ula�abilmi�tir.

Kentin geli�mesinde rol alan aktörler geçmi�in y�k�lmas�na arac� olur ya da göz yumarken yerine neleri koymu�lard�r? �nformel yap�la�m�� çevreden farkl� olmayan, rant talebinin sürekli k��k�rt�ld��� ve beslendi�i formel yap�la�m�� çevreler, do�al ko�ullar� hiçe sayan, metropollerdeki örneklerine özenen yüksek katl� yap�lar, ula��m planlamas�n� salt bir mühendislik projesi olarak gören Devlet Karayollar�’nca yapt�r�lan, antik kaleyi ve tarihi dokuyu y�k�p geçen, kenti do�u-bat� yönünde kateden Tanjant Yolu ve k�y�lar� halka kapayan, ekonominin aktörlerini tatmin eden duble yol (deniz dolgu), maddi varl�klar korur kollan�rken çocuklar�n/yar�nlar�m�z�n i�gal edilmi� ya�am alanlar�. Bir de günümüzde kentsel dönü�üm (?) ad� alt�nda ortaya ç�kan sözde postmodern planlama/tasar�m (?) uygulamalar�…Ancak, daha “modern planlamay�” tam olarak becerememi�, “ça�da� mülkiyet anlay���”n�n “yetki ve görev birlikteli�i”ni içselle�tirememi� bir toplumda postmodern planlamadan ve mimarl�k ürünlerinden söz edilmesinin mümkün olamayaca�� aç�kt�r.

K�saca sözü edilen geli�meler nüfus art�� h�z� ülke kentsel nüfus art�� h�z�n�n gerisinde seyreden bir kentte ya�anmaktad�r. Ne var ki metropoller kadar h�zl� büyümese de burada da do�al ko�ullar nedeniyle kentsel arazi arz� ve kentsel arsa üretim maliyeti yüksektir.

Arkitera Platform’un Nisan 2005 tarihinde yap�lan "Mimarl�k Kentle�menin Neresinde?" ba�l�kl� toplant�lar�n�n Trabzon aya��nda �stanbul’dan �hsan Bilgin ve Aykut Köksal, yerelden ise Karadeniz Teknik Üniversitesi’nden Saliha E. Aydemir, Ayhan Usta ve serbest mimar Sezgin Atasoy’un kat�l�m�yla Trabzon kentinin mimarl�k ve planlama sorunlar� dinleyicilerin de katk�lar�yla tart���ld�.

Toplant� öncesi Arkitera ekibiyle kentte genel bir tan�t�m gezisi yap�lm��, yukar�da sözü edilen kentin belle�ini olu�turan bölgeler/elemanlar ve son y�llar�n geli�meleri, kentin ço�unlu�u hemen her aç�dan yoksul yap� stoku yerinde görülmü�tür. Daha sonra Mimarl�k Bölümü’nde yap�lan panelde yerel kat�l�mc�lar Trabzon’da Cumhuriyet sonras�nda imar planlar�nda nas�l bir kent imaj�, kent formu ve kentsel kalite profili çizildi�i, uygulama sürecinde ise nas�l bir kent imaj� ve kent formu ortaya ç�kt��� konusu ele al�nm��t�r. �zleyen konu�mac�lar mimarl�k uygulama alanlar�n�n kentteki k�s�rl���na, yerel kurumlar�n nitelikli ürün elde etme araçlar�ndan olan yar��malara itibar etmediklerine, formel meslek insanlar�n�n (mimar�n) mimarl�k ürünlerinin (?) olu�umunda rol alan di�er aktörlere göreli konumuna/ etkinli�ine de�inmi�, kentte yap�lan uygulamalar� örneklemi�lerdir. Arkitera ekibinden �hsan Bilgin Arkitera Platformu ile yapt��� gezilerde metropoller d���ndaki Anadolu kentlerinde de farkl� nedenlerle de olsa kentle�me sorunlar� ya�and��� yönündeki gözlemlerine de�inmi�, Aykut Köksal ise Trabzon’da Bruno Taut’un yap�s� hariç ‘mimarl�k’ nesnesine dokunamad��� saptamas�n� yapm��t�r.

Panel, genelde toplumsal de�i�imlerin/geli�imlerin as�rlar sürdü�ü, Bat� ile kar��la�t�r�ld���nda ülkemizin moderniteyi, de�erlerini içselle�tirme sürecinin daha ba�lar�nda bulundu�u, Trabzon özelinde henüz umut var olunmasa da Türkiye’de olumlu geli�melerin de oldu�u, kentsel sorunlar�n art�k s�n�rl� bir kesimin sorunu olmak yerine yayg�nla�arak geni� halk kitlelerine mal olmaya ba�lad���, bu durumun yarataca�� toplumsal talebin/bask�n�n kurumsal de�i�imleri (yasal ve örgütsel) kaç�n�lmaz olarak zorlayaca�� yönündeki konu�malarla sonuçlanm��t�r.

Günümüzde, küreselle�menin kurallar� içinde kentler bulunduklar� bölge, ülke ve hatta dünyadaki di�er kentler rekabet içindedir. Bu süreçte, genelde, kentler “yüksek nitelikli kentsel çevre”den (yap�la�m�� çevre, kamusal aç�k alanlar, kentsel ya�am) bir araç olarak yararlanmaktad�rlar. Çünkü günümüzde kent ekonomisi ile kentsel çevre niteli�i aras�ndaki ili�ki tersine dönmü�tür; art�k nitelikli çevre kentin ekonomik refah�n�n bir sonucu olarak görülmek yerine kentin ekonomik geli�mesinin ön ko�ulu olarak kabul edilmektedir. Bu ko�ullarda, son 30-40 y�ld�r geçmi�ini tüketerek ya�ayan Trabzon’a dü�en, küresel rekabette bir varl�k olabilmek sermayesini kentte tutabilmek, sermayeyi kendine çekebilmek için tüm aktörleri ile kentin vizyonunu ortaya koyarak bunu gerçekle�tirmeye yönelik politika, plan, projeleri üretmek durumundad�r.